Rzeka Biała

Dolina rzeki Białej Tarnowskiej na terenie której prowadzone są działania projektowe jest ważnym korytarzem ekologicznym o zasięgu zarówno regionalnym jak i krajowym zapewniającym łączność pomiędzy obszarami Natura 2000 ekoregionów alpejskiego i kontynentalnego. Daje możliwość rozprzestrzeniania się wielu gatunkom roślin, a także pozwala na wędrówki licznym zwierzętom. O jej różnorodności i znaczeniu przyrodniczym świadczy fakt, że została włączona do europejskiej sieci Natura 2000.

Górna część doliny znajdująca się powyżej miejscowości Florynka do ostoi ptasiej Beskid Niski (PLB180002), a praktycznie całe koryto i nadbrzeżne tereny zalewowe Białej do ostoi siedliskowej Biała Tarnowska (PLH120090).

Charakterystyka rzeki

Rzeka Biała Tarnowska jest prawobrzeżnym dopływem Dunajca do którego uchodzi w okolicy Tarnowa. Swą nazwę wzięła od podłoża, przez które płynie – margli o jasnej, kremowej barwie. Biała ma długość 101,8 km, a powierzchnia jej zlewni wynosi około 983,3 km². Jej źródła znajdują się w Beskidzie Niskim na północno-wschodnim stoku Lackowej, w centralnej części polskich Karpat fliszowych w okolicach wsi Ropki. Płynie dość wąską doliną, która rozpościera się od pasm górskich Beskidu Niskiego w części południowej przez wzniesienia podgórskie w części centralnej, po niskie wysoczyzny i spłaszczenia na północy, na styku z Kotliną Sandomierską. Głównymi jej lewobrzeżnymi dopływami są: Banica, Czyrnianka, Mostysza (Florynka), Binczarówka, Pławianka, Wojnarówka, Brzanka, Jastrzębianka, Kipsznianka, Mesznianka, Rychwałdzianka, Rzuchowianka, Zimna Woda, zaś do najważniejszych prawobrzeżnych należą: Lipka, Czertyżnianka, Stawiszanka, Czarna, Sudoł, Polnianka, Stróżnianka, Zborowianka, Ostruszanka, Rzepianka, Rostówka, Szwedka, Radlanka, Dębnica, Wątok, Stary Wątok i Chyszowski Rów. W obrębie zlewni Białej Tarnowskiej wyróżnić można trzy wyraźne części:
• południową – o rzeźbie górskiej, najsilniej zalesioną, leżącą w obrębie Beskidu Niskiego, stanowiącą około 25% powierzchni zlewni;
• środkową – o rzeźbie podgórskiej, z głębokimi dolinami rzecznymi rozcinającymi na ogół wylesione i głównie rolnicze wzniesienia Pogórza Rożnowskiego i Ciężkowickiego, stanowiącą prawie 70% powierzchni całej zlewni; na Pogórzu Ciężkowickim, na prawym brzegu rzeki zlokalizowany jest znany rezerwat przyrody – Skamieniałe Miasto.
• północną – obejmującą ujściowy odcinek doliny Białej Tarnowskiej i niskie wzniesienia w obrębie Kotliny Sandomierskiej, stanowiącą około 5% powierzchni zlewni.
W części południowej, zwłaszcza na obszarach wylesionych, w górnych fragmentach dość często dochodzi do erozji wgłębnej koryta, natomiast na odcinkach niżej położonych tworzą się łachy i wyspy żwirowe. Parametry fizykochemiczne wody w Białej Tarnowskiej od miejscowości Grybów do odcinka ujściowego są na poziomie III klasy jakości, a w odcinku ujściowym na poziomie klasy IV, głównie ze względu na ilość zawiesiny ogólnej, fosforu i wskaźnika BZT₅, który określa ilość tlenu jaką potrzebują do rozłożenia związków organicznych bakterie w ciągu 5 dni. Im wyższą wartość przyjmuje BZT tym zanieczyszczenie wody materią jest większe.

W dolinie Białej od wielu lat obserwowana jest antropogeniczna degradacja. Występująca w korycie rzeki zabudowa hydrotechniczna upośledziła ekosystem zaburzając ciągłość geomorfologiczną i biologiczną oraz strukturę zespołów roślin i zwierząt, również zmieniając siedliska rzeczne i przyrzeczne, które uległy defragmentacji i przebudowie, uniemożliwiając wędrówki zarówno rybom, jak i innym organizmom wodnym i od wody zależnym. Działalność człowieka wpłynęła także na procesy fizykochemiczne i biologiczne obniżając nie tylko walory przyrodnicze, ale także użytkowe Białej Tarnowskiej. Stałe wcinanie się jej koryta (tzw. erozja wgłębna) to wynik m.in. wzrostu zdolności transportowej rzeki spowodowany pracami regulacyjnymi zwiększającymi jej spadek jednostkowy. W efekcie prostowania biegu rzeki, przy jednoczesnym zwężaniu jej koryta i zmniejszaniu dostaw rumowiska wleczonego z wyżej położonych odcinków zmianie uległa budowa dna, granulacja żwiru czy udział frakcji mulistych, co w konsekwencji negatywnie wpłynęło na występowanie oraz różnorodność zespołów roślin i zwierząt, a także na stan ekologiczny i jakość wody. W rezultacie Biała Tarnowska została zaklasyfikowana do rzek silnie zmienionych, a istniejąca na rzece zabudowa hydrotechniczna, przyczyniła się do przerwania ciągłości korytarza ekologicznego.

Występujące gatunki roślin i zwierząt

Mimo wszystko w dolinie Białej występuje wiele cennych gatunków roślin i zwierząt. Pod względem siedlisk nadrzecznych Biała Tarnowska jest typową rzeką karpacką. W górnym biegu przecina płaty siedlisk leśnych oraz utrzymywane przez człowieka grunty orne lub łąki. W nieco niższych partiach rzeki pojawiają się olszyny nadrzeczne tworzące podtyp lasów łęgowych. Na odcinku pomiędzy miejscowościami Śnietnica i Brunary wytworzyły się interesujące siedliska nadrzeczne związane z kamieńcami. Jest to odcinek rzeki meandrującej, tworzącej kamieniste wyspy w nurcie. Miejsca te są zajęte przez trzy siedliska przyrodnicze: inicjalne stadia zarastania kamieńców nadrzecznych, zarośla wrześni pobrzeżnej oraz zarośla wierzbowe. Szczególnie ważne jest występowanie rzadkiej wrześni pobrzeżnej.

Odcinek rzeki poniżej Brunarów do Florynki, to miejsce, gdzie nad rzeką można znaleźć zarośla wierzbowe, bez wierzby siwej. Miejscami pojawiają się płaty starszych wiekowo zarośli lub lasu, z udziałem olszy szarej, czeremchy, jaworu, jesionu i wiązu. W dalszym, dolnym biegu rzeki płaty zarośli i lasu przyjmują charakter typowych, nadrzecznych łęgów wierzbowych miejscami przemieszanych z olszowymi, z domieszką jaworu i wiązu. Ochroną objęte są lasy łęgowe i unikatowa roślinność kamieńców potoków górskich (zarośla wierzbowo-wrześniowe).

Gatunki obce

Dolina Białej lokalnie jest opanowana przez silne populacje roślin inwazyjnych. Mniej więcej od Śnietnicy w dół rzeki licznie występuje barszcz Sosnowskiego (Heracleum sosnowskyi). Lokalnie można napotkać duże płaty rdestowca ostrokończystego (Reynoutria japonica), niecierpka gruczołowatego (Impatiens gladulifera), kolczurki klapowanej (Echinocystis lobata) i nawłocie (Solidago). Szczególnie ekspansywne są nawłocie.

W Białej Tarnowskiej stwierdzono występowanie 16 gatunków ryb. Pod względem liczebności dominują: strzebla potokowa, kleń i brzanka, a w górnych partiach rzeki pstrąg potokowy. Z innych gatunków można wyliczyć: lipienia, głowacza pręgopłetwego, śliza, certę, świnkę czy piekielnicę. Biała Tarnowska uznawana jest za jedno z najważniejszych tarlisk ryb wędrownych w dorzeczu Wisły i jest objęta programem ich restytucji (odtworzenia). Była zarybiana m.in. łososiem i trocią wędrowną. Nad rzeką Białą można także spotkać typowe dla tego typu siedlisk gatunki ptaków m.in.: sieweczki, brodźce piskliwe, czajki, mewy, pliszki, jaskółki, rybitwy rzeczne, kaczki krzyżówki, czaple siwe, możliwe jest też tutaj gnieżdżenie się zimorodków. W dolinie Białej Tarnowskiej występują także wydry i bobry, zwłaszcza w dolnych jej partiach. Spośród zwierząt objętych ochroną związane są z nią zarówno zagrożone gatunki ryb (brzanka, boleń i łosoś), płazy (kumak górski i traszka grzebieniasta), ptaki (m.in. orzeł przedni, bociany, liczne gatunki dzięciołów czy derkacz zwyczajny), oraz ssaki – nietoperze m.in. podkowiec mały i nocek duży. W miejscowości Bobowa znajdują się Ostoje Nietoperzy okolic Bukowca (PLH120020).

Wszystkie działania prowadzone w ramach projektu  wpisują się zarówno w Program wodno-środowiskowy dla Polski, jak i w zapisy Ramowej Dyrektywy Wodnej (2000/60/EC) oraz dyrektywy siedliskowej (1992/43/ EWG). W efekcie ich realizacji przywrócona zostanie  łączność siedlisk roślin i zwierząt, a rzeka Biała Tarnowska będzie mogła spełnić rolę korytarza ekologicznego zarówno dla organizmów wodnych jak i tych występujących w jej dolinie np. w nadbrzeżnych zaroślach łęgowych.